Odporność swoista i nieswoista
Ludzki organizm wyposażony jest tak naprawdę w dwa systemy odporności – nieswoistą oraz swoistą.
Odporność nieswoista to nasz wrodzony mechanizm obrony przed infekcjami, który działa już od momentu naszych narodzin. Składają się na niego przede wszystkim różne rodzaje naturalnych barier dla patogenów. Taką pierwszą stanowią skóra i błony śluzowe, które utrudniają drobnoustrojom wniknięcie do wnętrza organizmu. Jeśli to nic nie da, ciało może próbować je zneutralizować za pomocą np. śliny czy kwasu żołądkowego, albo też mechanicznie wydalić np. poprzez kichanie, kaszel, wymioty czy biegunkę.
Podstawowym mechanizmem odporności wrodzonej jest też wywoływanie stanu zapalnego w odpowiedzi na „atak” patogenów. W jego efekcie m.in. podnosi się temperatura ciała, która działa niekorzystnie na wirusy i bakterie. Takie zapalenie jest odpowiedzią niespecyficzną, a więc ma potencjalnie zadziałać na każdy rodzaj infekcji i dlatego nie zawsze bywa skuteczne.
Organizm ma jednak jeszcze jeden system odporności – ten nabyty. Wykształca się on dopiero w kolejnych latach życia, gdy na skutek kontaktu z różnymi patogenami komórki odpornościowe uczą się po prostu je zwalczać. W ten sposób powstaje tzw. pamięć immunologiczna, która polega na tym, że po kolejnym kontakcie z danym drobnoustrojem organizm automatycznie uruchamia mechanizmy zmierzające do jego likwidacji.
Działanie układu immunologicznego
W ogólnym ujęciu działanie układu odpornościowego polega na odpowiedzi immunologicznej na infekcję. Zazwyczaj najpierw uruchamia się odpowiedź nieswoista (wrodzona), która wywołuje wspomniany wyżej proces zapalny. Dopiero potem aktywuje się druga i znacznie silniejsza linia obrony w postaci odporności swoistej, przy której działają dwa mechanizmy:
-
odpowiedź komórkowa – polega ona na namnażaniu się limfocytów T, które bezpośrednio atakują komórki patogenów,
-
odpowiedź humoralna – w jej efekcie dochodzi do wytworzenia przez limfocyty B przeciwciał zwalczających konkretny rodzaj drobnoustrojów.
W tak złożony sposób organizm zatem tłumi infekcję i jak się okazuje, w procesie tym bierze udział wiele elementów.
Komórki i organy układu odpornościowego
Układ immunologiczny przypomina skomplikowaną siatkę współpracujących ze sobą organów, płynów i cząsteczek. O niektórych z nich już wspomnieliśmy wyżej, jak choćby o skórze i błonach śluzowych, które stanowią mechaniczną barierę dla drobnoustrojów. Wewnątrz organizmu natomiast za odporność odpowiadają m.in.:
-
leukocyty – czyli białe krwinki, które powstają w szpiku kostnym i układzie limfatycznym, a potem rozwijają się w komórki odpornościowe,
-
komórki odpornościowe – są to przede wszystkim makrofagi oraz limfocyty T i B, ale też np. fagocyty, czyli komórki żerne, które wykazują zdolność pochłaniania groźnych dla organizmu patogenów,
-
narządy układu immunologicznego – m.in. grasica, szpik kostny, śledziona oraz węzły chłonne.
Najważniejsze komórki odpornościowe, czyli limfocyty, powstają w szpiku kostnym. Część z nich (typu B) także w nim dojrzewa i nabywa zdolności do walki z patogenami. Pozostałe limfocyty T dojrzewają natomiast w grasicy i dopiero tam zyskują zdolności niszczenia komórek zaatakowanych przez czynniki chorobotwórcze.
Ważne funkcje pełnią również węzły chłonne. Są one rozlokowane w różnych częściach naszego ciała (m.in. na szyi, pod pachami i w pachwinach) i to właśnie do nich spływają w pierwszej kolejności informacje na temat pojawienia się w pobliżu patogenów. Jeśli taki sygnał dotrze do danego węzła, stymuluje on znajdujące się w nim limfocyty do odpowiedniej odpowiedzi immunologicznej.
Czynniki wpływające na odporność
Na pracę układu immunologicznego wpływa wiele czynników. Najważniejszym z nich jest wiek, ponieważ dopiero po osiągnięciu około 20 roku życia system obronny organizmu jest w pełni sprawny. Jego funkcje natomiast powoli się obniżają wraz z rozpoczęciem się procesu starzenia.
To nie wszystko, ponieważ odporność mogą obniżyć m.in.:
Zdarza się, że przyczyny problemów z systemem immunologicznym są niezależne od nas np.:
-
wrodzone niedobory odporności lub nabyte (np. wskutek zakażenia wirusem HIV),
-
nowotwór atakujący system odpornościowy m.in. białaczka lub ziarnica złośliwa,
-
przewlekłe schorzenia takie jak cukrzyca, czy mononukleoza,
-
terapia immunosupresyjna, która polega właśnie na tłumieniu systemu immunologicznego i jest stosowana np. przy transplantacjach, aby nie dopuścić do odrzucenia przeszczepu przez organizm.
Osłabiony układ odpornościowy
Jeśli układ odpornościowy jest osłabiony, nie radzi sobie ze zwalczaniem wszystkich patogenów. Jak jednak rozpoznać, że system immunologiczny działa nieprawidłowo? Niepokój powinny wzbudzić następujące objawy:
-
skłonność do częstych infekcji górnych dróg oddechowych,
-
nawracające zakażenia grzybicze,
-
przewlekłe zmęczenie,
-
wolniejsze gojenie się ran,
-
często pojawiające się afty w jamie ustnej, opryszczka, czy też wysypki skórne.
Przy takich problemach warto zadbać o zdrowy styl życia. Na pewno też o problemie powinno porozmawiać się z lekarzem rodzinnym, który może skierować na dodatkowe badania i w razie potrzeby zalecić odpowiednią terapię.
Układ immunologiczny a szczepienia
Jak już wiemy, układ immunologiczny ma zdolność do uczenia się walki z nowymi patogenami i ten mechanizm wykorzystywany jest przy szczepieniach. Szczepionki zawierają bowiem niewielką ilość czynnika chorobotwórczego (najczęściej wirusa), która stymuluje układ odpornościowy do wyprodukowania zwalczających je przeciwciał. Przy okazji tworzy się także pamięć immunologiczna, dzięki której organizm jest sobie w stanie poradzić z danym typem drobnoustrojów w przypadku ponownego zakażenia.
Organizm w podobny sposób zapamięta sposób walki z danym patogenem po przebytej chorobie wywołanej przez takie drobnoustroje. Jednak szczepienia są bezpieczniejsze, ponieważ nie wywołują choroby.
Choroby autoimmunologiczne
Nieprawidłowa praca układu odpornościowego może polegać także na tym, że atakuje on zdrowe komórki i tkanki, traktując je jako wrogie. Wskutek tego rozwijają się tzw. choroby autoimmunologiczne, które mogą dotyczyć wyłącznie jednego narządu lub całych układów w ciele człowieka. Do takich schorzeń zaliczamy m.in.:
-
chorobę Hashimoto – powoduje ona objawy niedoczynności tarczycy,
-
stwardnienie rozsiane – dotyczy ona układu nerwowego i prowadzi do niepełnosprawności,
-
cukrzycę typu I – w tym przypadku atakowana jest trzustka, wskutek czego dochodzi do zaburzeń w wydzielaniu insuliny,
-
reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) – jest to choroba układowa tkanki łącznej, która powoduje obrzęki stawów,
-
toczeń rumieniowaty układowy (SLE) – skutkiem tego schorzenia są stany zapalne i uszkodzenia skóry, nerek i stawów.
Skutkiem nieprawidłowego działania układu odpornościowego są także alergie. W tym przypadku objawia się to nadmierną odpowiedzią immunologiczną na kontakt z alergenem, który jest traktowany podobnie jak wirus lub bakteria, choć jest zupełnie nieszkodliwy. To właśnie dlatego np. osoby uczulone na pyłki mają objawy przypominające przeziębienie. Co ciekawe, jedną z metod leczenia alergii jest immunoterapia swoista, która polega na niczym innym jak na nauczeniu organizmu tolerancji alergenów.
