Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych to jedna z najgroźniejszych chorób, na jakie możemy zapaść wskutek ukąszenia kleszcza. W przeciwieństwie do boreliozy ma ona podłoże wirusowe, a nie bakteryjne, co wpływa na odmienny przebieg oraz sposób leczenia. Sprawdź, jakie są objawy odkleszczowego zapalenia opon mózgowych i dlaczego szczepienie jest najlepszym sposobem na uniknięcie zachorowania na to schorzenie.
Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych
Jak sama nazwa wskazuje, odkleszczowe zapalenie opon mózgowych to choroba neurologiczna, którą wywołują kleszcze. Schorzenie to jest ściśle związane z bardziej ogólną jednostką chorobową – kleszczowym zapaleniem mózgu (KZM), ponieważ jest jednym z jej możliwych powikłań.
W Polsce w kontekście chorób odkleszczowych znacznie częściej mówi się o boreliozie, gdy tymczasem to właśnie KZM bywa groźniejsze. Przede wszystkim dlatego, że nie ma na nie skutecznych leków, a ciężki przebieg tej choroby może prowadzić do trwałego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, a nawet śmierci.
Niestety ze względu na zmiany klimatyczne rośnie populacja kleszczy w naszym kraju, a co za tym idzie, także liczba osób chorujących na KZM. O ile w poprzednich latach wynosiła ona około 200-250 rocznie, o tyle w 2022 r. wzrosła niemal dwukrotnie do 445 przypadków zakażeń. Warto więc mieć świadomość istnienia tej choroby oraz przede wszystkim wiedzieć, jak się przed nią chronić.
Jakie są przyczyny i objawy choroby
Kleszczowe zapalenie mózgu jest chorobą o podłożu wirusowym, gdyż jej źródłem jest zakażenie wirusem z rodziny Flaviviridae, którego nosicielami są głównie kleszcze zamieszkujące tereny Europy Środkowowschodniej. Ukąszenie pajęczaka jest więc najczęstszą przyczyną zachorowania na KZM, ale nie tylko. Patogen może się bowiem dostać do organizmu człowieka także wskutek spożycia surowego mleka od zwierzęcia ugryzionego wcześniej przez zakażonego kleszcza np. od kozy. Nie ma natomiast możliwości, by zarazić się flawiwirusem od innego człowieka poprzez normalny kontakt. Jest to możliwe wyłącznie wskutek transfuzji krwi od dawcy, który był akurat w fazie wiremii.
Kleszczowe zapalenie mózgu dość często nie wiąże się z żadnymi dolegliwościami, ponieważ organizmy wielu osób dają sobie radę ze skutecznym pozbyciem się wirusa. Zakażenie objawowe dotyczy około 30% pacjentów i najczęściej osób dorosłych. W ich przypadku schorzenie może przebiegać dwufazowo.
W I fazie choroby występują zazwyczaj objawy przypominające przeziębienie lub grypę, takie jak:
Powyższe symptomy pojawiają się najczęściej w ciągu 1-2 tygodni od zakażenia wirusem, a więc od ukąszenia przez kleszcza i utrzymują nie dłużej niż przez tydzień. U części pacjentów choroba kończy się na tym etapie, a u pozostałych przechodzi do kolejnej i znacznie groźniejszej fazy związanej z przedostaniem się patogenu do układu nerwowego.
W II fazie KZM dochodzi do neuroinfekcji, a konkretnie do rozwinięcia się zapalenia opon mózgowych, mózgu lub rdzenia kręgowego. Stosunkowo najczęściej stan zapalny obejmuje opony mózgowo-rdzeniowe i wówczas pojawiają się następujące dolegliwości:
Jeśli infekcja obejmie mózg, u pacjenta może dojść do poważniejszych objawów m.in. zaburzeń świadomości, afazji, drgawek, a nawet niedowładu kończyn. W skrajnych i na szczęście bardzo rzadkich przypadkach zapalenie mózgu może prowadzić także do zaburzeń oddychania i krążenia, a w konsekwencji do śmierci.
Diagnoza: jak rozpoznać zapalenie?
Pierwsza faza odkleszczowego zapalenia opon mózgowych charakteryzuje się tak niespecyficznymi dolegliwościami, że najczęściej nie jest właściwie diagnozowana. Do rozpoznania choroby dochodzi już w II fazie, w której pojawiają się dość konkretne objawy neurologiczne, zmuszające pacjenta do szukania pomocy u lekarza lub wizyty w szpitalu.
Samo zapalenie opon mózgowych jest stwierdzane zazwyczaj na podstawie objawów. Inną kwestią jest natomiast zdiagnozowanie jego przyczyny, ponieważ może być ono wywołane nie tylko przez wirusy (i to różnego rodzaju), ale także bakterie. Przy podejrzeniu KZM najczęściej wykonuje się testy serologiczne, które pozwalają na wykrycie w surowicy krwi lub płynie mózgowo-rdzeniowym występowania przeciwciał IgM specyficznych dla antygenów TBEV (wirusa kleszczowego zapalenia mózgu).
Poznaj możliwości leczenia zapalenia
Jeśli chodzi o leczenie odkleszczowego zapalenia opon mózgowych, to niestety polega ono wyłącznie na łagodzeniu objawów. Nie ma bowiem leku zwalczającego flawiwirusy. Pacjentom podaje się więc najczęściej leki:
Terapia może trwać nawet kilka tygodni i zazwyczaj musi odbywać się w warunkach szpitalnych.
Profilaktyka: jak uniknąć zachorowania?
Podstawowym sposobem na uniknięcie zachorowania na KZM jest ochrona przed kleszczami. Warto tutaj pamiętać, że pajęczaki te atakują ludzi od wiosny do jesieni, gdy tylko temperatura powietrza podnosi się powyżej zera. Niestety wbrew pozorom na ich atak jesteśmy narażeni nie tylko podczas spacerów w lesie, ponieważ owady te coraz częściej pojawiają się w przydomowych ogrodach, a nawet miejskich parkach. Co więcej, o ukąszeniu możemy nawet nie wiedzieć, jeśli zaatakuje nas nie dorosły osobnik, a jego malutka larwa (czyli tzw. nimfa), która ma wielkość główki od szpilki.
Czy można więc skutecznie chronić się przed kleszczami? Choć jest to trudne, należy w tym celu przede wszystkim przestrzegać kilku zasad podczas pobytu na łonie natury:
-
szczelnie okrywać ciało poprzez noszenie czapek oraz odzieży z długimi rękawami i nogawkami,
-
stosować preparaty odstraszające owady (tzw. repelenty),
-
unikać wchodzenia w wysokie trawy i zarośla.
Należy mieć świadomość, że powyższe metody zapobiegania ukąszeniu przez kleszcze nie zapewniają stuprocentowej ochrony, ale mogą znacznie ograniczyć ryzyko zachorowania na KZM. Tym bardziej że nosicielami flawiwirusa jest tylko część pajęczaków, a nie wszystkie. Najlepszym jednak sposobem na uniknięcie zachorowania na odkleszczowe zapalenie opon mózgowych jest szczepienie.
Szczepienia przeciwko odkleszczowemu zapaleniu opon mózgowych
O ile nie ma skutecznych leków na odkleszczowe zapalenie opon mózgowych, o tyle są szczepionki, które chronią przed tą chorobą. W Polsce są one nieobowiązkowe (a więc i nierefundowane), ale zalecane ze względu na wspomnianą wyżej rosnącą populację kleszczy. W szczególności o zaszczepieniu powinny pomyśleć osoby, które:
-
pracują w leśnictwie lub rolnictwie,
-
często spędzają wolny czas na świeżym powietrzu, np. uprawiają jogging, wyprowadzają psy na spacer lub są zapalonymi grzybiarzami,
-
mieszkają w województwach północno-wschodnich, gdzie występuje największy odsetek zachorowań na KZM.
Szczepienie podstawowe obejmuje podanie 3 dawek preparatu, przy czym pierwszą i drugą należy przyjąć w odstępie od 2 tygodni do 3 miesięcy. Ostatnią, niezbędną do uzyskania pełnej odporności na wirusa KZM, można wziąć nawet po 5-6 miesiącach. Potem wskazane jest przyjęcie dawek przypominających – pierwszej po 3 latach, a kolejnych co 5 lat.
Inne choroby odkleszczowe – dowiedz się więcej
Wspomniane wyżej szczepienie chroni wyłącznie przed odkleszczowym zapaleniem opon mózgowych i mózgu. Tymczasem ukąszenie kleszcza może grozić rozwinięciem się także innych chorób. Do najczęstszych z nich należy borelioza, na którą w Polsce tylko w 2022 r. zachorowało ponad 17 tys. osób.
To schorzenie ma podłoże bakteryjne, ponieważ wywołują je krętki z rodzaju Borrelia. Dostają się one do naszego organizmu wskutek ukąszenia zakażonego nimi kleszcza. Charakterystycznym objawem boreliozy jest rumień na skórze, ale często pojawiają się także inne dolegliwości, np. gorączka i bóle mięśni, a więc podobnie jak przy KZM. W dłuższej perspektywie choroba może skutkować poważniejszymi powikłaniami, w tym także zapaleniem opon mózgowych.
Więcej o zdrowiu dowiesz się z bloga Lek24
Jeśli często spędzasz czas na świeżym powietrzu, a zwłaszcza lubisz przebywać w lesie, zadbaj o właściwą ochronę przed chorobami odkleszczowymi. Bywają one bardzo groźne w skutkach, dlatego porozmawiaj ze swoim lekarzem o ewentualnym szczepieniu. Pamiętaj też, że o swoje zdrowie najlepiej zadbasz dzięki odpowiedniej profilaktyce. Dowiesz się na ten temat więcej, czytając choćby blog Lek24.